Jan Hroudný, Liberalny konserwatyzm w Czechach

Details

Category: Idee polityczne

Polscy konserwatyści często dziwią się czeskiej koncepcji liberalnego konserwatyzmu. Choć na Zachodzie o niej zapomniano, to wciąż dominuje ona w czeskiej myśli politycznej. Jakie są jej zalety i wady? I czy pojęcie liberalnego konserwatyzmu nie jest wewnętrznie sprzeczne?

***

„Liberalny konserwatyzm“ to zbitka słów, która na pierwszy rzut oka musi budzić pytania. W jakim sensie konserwatyzm może być liberalny, a liberalizm konserwatywny? W końcu chodzi o dwie fudamentalnie różne filozofie polityczne, zakładające zupełnie inne koncepcje ludzkiej natury i wolności. W dzisiejszych Stanach Zjednoczonych główne rywalizujące ze sobą frakcje polityczne określają same siebie jako liberałów i konserwatystów, a to tylko jeden z wielu przykładów tego, jak przeciwstawia się sobie te pojęcia.

Zanim rozważymy treść tego pojęcia, które występuje wszak w różnych wariantach i z pewnością nie ma jednego znaczenia, konieczne jest przynajmniej nakreślenie, gdzie i z jakich powodów wykorzystuje się je w Republice Czeskiej.

Do liberalnego konserwatyzmu przyznaje się bowiem w Czechach wiele różnych instytucji. Przede wszystkim są to partie polityczne. Już w dokumentach programowych Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), od wielu lat najsilniejszej czeskiej partii prawicowej, możemy znaleźć jednoczesne odniesienia do konserwatyzmu i liberalizmu: „Opieramy się na konserwatywnych wartościach społecznych, wzbogaconych o szereg liberalnych zasad zakotwiczonych w klasycznym europejskim liberalizmie. Jest to praktyczny dowód na to, że te dwa nurty myślowe nie tylko mogą współistnieć w ramach jednej partii politycznej, ale także pozytywnie na siebie wpływać.“ (zob. Program Polityczny ODS zatwierdzony przez VI Kongres ODS, 18-19 listopada 1995 r., Hradec Králové).^[1]

Także i dzisiaj liberalny konserwatyzm stanowi podstawowe odniesienie aksjologiczne ODS, przy czym w oczach jej przedstawicieli pojęcie to znaczy albo, że wyznają konserwatyzm w kwestiach wartości i liberalizm w kwestiach gospodarczych, albo, że członkami ODS są zarówno konserwatyści, jak i liberałowie.^[2] 

Partia TOP 09 jest czasami również postrzegana jako liberalno-konserwatywna, ale obecnie jej liberalna orientacja wysuwa się na plan pierwszy. Podobne odniesienia można znaleźć w prawicowych politycznych organizacjach młodzieżowych, a Młodzi Konserwatyści stwierdzili w swoim oświadczeniu programowym z 2015 r., że „konserwatyzm i liberalizm są prawowitymi spadkobiercami duchowej tradycji euroatlantyckiej. Fakt, że konserwatyzm często podkreśla inne wartości niż liberalizm, jest trudny do podważenia. Jesteśmy jednak przekonani, że jest te stanowiska łączy wiele wspólnych wartości. Konserwatyzm i liberalizm w swojej czystej formie reprezentują dwa bieguny euroatlantyckiej tradycji intelektualnej.“ Stanowiska bliskie liberalnemu konserwatyzmowi zajmują również różne think tanki (Pravý břeh, Instytut Obywatelski, czy Instytut CEVRO z jego „Akademią Liberalno-Konserwatywną“), jak również wielu konserwatywnych intelektualistów. Zasadniczo można stwierdzić, że liberalny konserwatyzm reprezentuje dominujący nurt czeskiego konserwatyzmu i czeskiej polityki prawicowej w ogóle.

Rzut oka wstecz

Tytułem wstępu należy wyjaśnić, jak doszło do tej sytuacji. Moim zdaniem odpowiedzi należy szukać w pewnym ubóstwie rodzimej tradycji konserwatywnej i związanym z tym faktem, że po 1989 r. czeski konserwatyzm czerpał inspirację głównie z anglosaskiej tradycji konserwatywnej. Jej polityczna ekspresja, przynajmniej w latach 80., zmierzała w kierunku syntezy konserwatyzmu i klasycznego liberalizmu. Aby wyjaśnić ubóstwo rodzimej tradycji, trzeba sięgnąć aż do roku 1918, kiedy to powstała Pierwsza Republika Czechosłowacka i  gdzie sięgają korzenie nowoczesnej czeskiej państwowości.

W okresie Pierwszej Republiki istniały oczywiście partie konserwatywne, a konserwatywni politycy i intelektualiści byli aktywni w życiu publicznym. Wiejski konserwatyzm chłopski zyskał stabilną i silną reprezentację w postaci Republikańskiej Partii Ludu Wiejskiego i Małorolnego (lepiej znanej jako „Partia Agrarna“) i jej wieloletniego przewodniczącego Antonína Švehlę, trzykrotnego premiera. Katolicki konserwatyzm znalazł swoją reprezentację wśród intelektualistów, na przykład wśród pisarzy takich jak Jaroslav Durych czy Jakub Deml, a w sferze politycznej do pewnego stopnia w Czechosłowackiej Partii Ludowej. Bardziej nacjonalistyczne nurty były politycznie reprezentowane przez Czechosłowacką Partię Narodowo-Demokratyczną.

Czeski konserwatyzm stał jednak w opozycji do dominującej atmosfery kulturowej i intelektualnej Pierwszej Republiki, która pod wieloma względami była postępowa i antykatolicka. Hanák charakteryzuje to tak oto: „Po 1918 r. forma i ideologiczna orientacja Czechosłowacji była antykonserwatywna. Czeski konserwatyzm był w sferze publicznej albo maskowany, jak próbowali to robić Švehla czy Hodža, albo wręcz sprzeciwiał się idei państwowości czeskiej, jak robili to Demel i Durych. Czechosłowacja była jak na tamte czasy modernistycznym i postępowym państwem, otoczonym przez tradycjonalistyczne, a zatem wrogie lub nieufne państwa, takie jak Polska i Węgry.“^[3]  Doprowadziło to niektóre kręgi konserwatywne do zajęcia de facto antysystemowych stanowisk. Być może najlepiej ilustruje to przydomek Jaroslava Durycha^[4], który jest czasami określany jako „dysydent Pierwszej Republiki“.

Tak czy inaczej, po 1945 r. wszystkie partie prawicowe zostały zdelegalizowane. Najsilniejsza z nich, Partia Agrarna, pod pretekstem tego, że „poważnie uderza w interesy narodu i Republiki“.^[5] W kontekście powojennej Europy Środkowo-Wschodniej nie było to niczym szczególnym.

W czasach komunizmu konserwatyści byli tylko jedną z wielu grup antyrządowych, i z pewnością nie dominowali w ramach Karty 77.^[6] W tym miejscu należy wspomnieć przynajmniej Václava Bendę, który w eseju „Parallel Polis“ sformułował dla Karty 77 wizję praktycznego funkcjonowania opozycji w czasach reżimu komunistycznego. Na emigracji konserwatywne stanowisko zajmował filozof Rio Preissner. W latach 80. w Brnie zorganizowano również Uniwersytet Podziemny, którego celem było zapewnienie dysydentom i studentom edukacji oferowanej przez brytyjskich intelektualistów i filozofów. Orientacja Uniwersytetu nie była wyraźnie konserwatywna i uczestniczyło w nim wielu lewicowych wykładowców. Jednym z jego głównych wykładowców był jednak brytyjski konserwatywny filozof Roger Scruton, który wywarł duży wpływ na czeskie konserwatywne kręgi intelektualne. Wśród słuchaczy Uniwersytetu był obecny przewodniczący ODS i premier Petr Fiala.

Czeski konserwatyzm i inspiracje za granicą

Zmiana reżimu nieuchronnie postawiła konserwatystę w pozycji (kontr)rewolucjonisty, którego głównym celem politycznym był powrót do dawnych wartości, które zasadniczo zawierały pierwiastki liberalizmu. Po 1989 r. inspiracja anglosaskim konserwatyzmem (lub jego ówczesnymi politycznymi przejawami) jawiła się -- wobec braku głębszej czeskiej tradycji konserwatywnej – jako logiczne rozwiązanie. Na Zachodzie triumfy święciły wówczas polityczne wizje Margaret Thatcher i Ronalda Reagana, które w sferze gospodarczej przyjmowały (klasycznie) liberalną doktrynę ekonomiczną.

Co więcej, amerykański konserwatyzm, który przez długi czas wpływał na czeską prawicę, od samego początku uwzględniał odłam o klasycznie liberalnym charakterze. Kiedy William F. Buckley Jr. założył po II wojnie światowej słynny magazyn National Review, wokół którego ostatecznie wykrystalizowała się konserwatywna prawica, krąg autorów magazynu obejmował tradycjonalistów, takich jak Russell Kirk, libertarian (w zasadzie to amerykańskie określenie klasycznych liberałów) i antykomunistów z czasów zimnej wojny, takich jak były sowiecki szpieg Whittaker Chambers. Buckley łączył wszystkie trzy podejścia. Był przekonanym katolickim tradycjonalistą, jego pogląd na kwestie dotyczące roli państwa był libertariański, a w polityce zagranicznej był zaciekle antysowiecki. Teoretyczną podstawą tych poglądów była filozofia Franka S. Meyera i jego koncepcja fuzjonizmu jako połączenia tradycyjnego konserwatyzmu z prawicowym liberalizmem.

Alexandr Vondra wspomina, że w 1989 roku, po czterdziestu latach rządów komunistycznych, nie pozostało w zasadzie nic wartego zachowania. W Czechosłowacji komuniści byli znacznie skuteczniejsi w niszczeniu tradycji, Kościoła i wsi niż w Polsce. Tak więc po 1989 r. prawica nie mogła opierać się na konserwatywnej katolickiej wsi (może z wyjątkiem niektórych obszarów, głównie na Morawach), ponieważ ta w zasadzie nie istniała. Liberalno-konserwatywna prawica znalazła więc swoją bazę wyborczą w dużych miastach (na przykład w 2006 r. ODS zdobyła ponad 50% głosów w wyborach do rady miejskiej Pragi i 42 mandaty na 70).^[7] Czeski liberalny konserwatyzm ma więc, według tego poglądu, przede wszystkim bronić wolności odzyskanych po 1989 r. lub wartości, których komunistom nie udało się wykorzenić (takich, jak rodzina).

Roman Joch w gruncie rzeczy wyznaje podobny pogląd. Argumentuje, że partie liberalno-konserwatywne, które pojawiły się w Czechosłowacji po 1989 roku, inspirowane brytyjską Partią Konserwatywną, miały klasycznie liberalny charakter. Z drugiej strony, dążyły one również do zasadniczo kontrrewolucyjnej transformacji społecznej i powrotu do przedkomunistycznych tradycji politycznych. ^[8] Ci klasyczni liberałowie często nie zmieniali zbytnio poglądów, ale dziś, w zmienionych warunkach politycznych, nie nazywają się już liberałami, ale konserwatystami. Tym, co sprawiło, że zmienili swoje pojmowanie samych siebie, było dominujące na Zachodzie rozumienie liberalizmu jako lewicowej i postępowej ideologii.

Liberalny konserwatyzm stał się zatem atrakcyjnym i logicznym wyborem dla czeskiej prawicy. Stanowił podstawę najbardziej udanej transformacji gospodarczej w byłym bloku wschodnim. Oczywiście inspiracja tym nurtem nie była obecna tylko na poziomie teoretycznym i intelektualnym, ale także w politycznej praktyce. Na przykład założyciel ODS i późniejszy prezydent Václav Klaus odnosił się do Margaret Thatcher jako swojego politycznego wzoru do naśladowania.

Nawiasem mówiąc, Klaus już na początku lat 90. dość dobrze scharakteryzował dylemat wyboru między konserwatyzmem a liberalizmem, przed którym stała czeska prawica. W wywiadzie-rzece zatytułowanym První zprava (Pierwszy od prawej) z 1992 roku powiedział: „Wielokrotnie próbowałem wyjaśniać, że nie ma sprzeczności, nie zachodzi sprzeczność między pojęciami liberalizmu i konserwatyzmu, zarówno w jego ekonomicznym, jak i politycznym znaczeniu... Oczywiście samemu zawsze określałbym się jako „liberał“ „liberał“, słowo to zostało nam jednak skradzione, przez w zasadzie przez nieliberalnych, bo postsocjalistycznych myślicieli... Z tego powodu mieliśmy wówczas wielki problem z tym, jak nazwać naszą partię. Nasza ideologiczna bliskość z Partią Konserwatywną w Wielkiej Brytanii doprowadziła nas do użycia terminu konserwatywny jako substytutu skradzionego słowa liberalny“. ^[9]

Czy możliwe jest zatem zdefiniowanie liberalno-konserwatywnej ortodoksji? Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że chodzi tu o swego rodzaju fuzję. Z jednej strony mamy konserwatyzm aksjologiczny. Obok niego jest liberalizm gospodarczy i wreszcie orientacja na Zachód w polityce zagranicznej. Poglądy te w izolacji pojawiają się w różnych nurtach czeskiej polityki. Konserwatywne postawy w kwestii wartości można znaleźć na przykład na postkomunistycznej lewicy, a prozachodnią orientację na przykład wśród lewicowych liberałów. Kluczem jest opisana powyżej kombinacja.

Jeśli liberalny konserwatyzm ma obejmować trzy komponenty, a mianowicie konserwatywną orientację aksjologiczną, liberalne podejście do gospodarki i orientację prozachodnią w polityce zagranicznej, oczywiste jest, że zarówno komponent gospodarczy, jak i dotyczący polityki zagranicznej zostały spełnione w Republice Czeskiej po 1989 roku. Republika Czeska jest obecnie najbogatszym (PKB per capita) krajem V4 i przystąpiła do Unii Europejskiej i NATO.^[10]

Czy to samo można powiedzieć o kwestiach aksjologicznych i kulturowych? Trudno powiedzieć, bo moim zdaniem przez długi czas nie były one zbyt istotne. Nawet dzisiaj tak zwane wojny kulturowe nie odgrywają u nas tak dużego znaczenia jak w Polsce, na Węgrzech czy nawet w USA. Trudno przewidzieć, jak sytuacja rozwinie się w przyszłości.

Ostatnią kwestią, o której należy wspomnieć, jest znacznie mniejsza rola, jaką – w porównaniu z Polską – nie tylko na czeskiej prawicy, ale także w czeskim społeczeństwie w ogóle, odgrywa Kościół Katolicki. W Czechach tylko około 7% populacji to aktywni katolicy. Konserwatywna polityka nie znajduje się zatem pod istotnym wpływem doktryny społecznej Kościoła katolickiego, co w efekcie otwiera drogę dla bardziej liberalnego podejścia gospodarczego. W czeskim kontekście byłoby nie do pomyślenia, aby prawica przeforsowała podobnie hojną formę polityki społecznej jak w Polsce (Rodzina 500+ itp.).^[11]

Jest to związane także z odmiennym rozumieniem transformacji gospodarczej po upadku reżimów komunistycznych. W Czechach liberalno-konserwatywna prawica szybko doszła do władzy po aksamitnej rewolucji i była odpowiedzialna za transformację gospodarczą i reformy rynkowe. W Polsce i na Węgrzech sytuacja była zasadniczo inna, a konserwatywna prawica była raczej skłonna wspierać tych, którzy nie skorzystali na szybkich reformach.

Powstaje też pytanie, czy w ogóle istnieje coś takiego jak liberalny konserwatyzm, czy jest sens szukać jego teoretycznych podstaw, skoro ma on raczej charakter celowego sojuszu politycznego między konserwatystami a klasycznymi liberałami. Narzucać się może myśl, że własnie z tym mamy do czynienia w ideowo dość wyjałowionej czeskiej polityce, w której główną linią podziału jest stosunek do Andreja Babiša. Sądzę jednak, że jest inaczej. A to choćby dlatego, że fenomen liberalno-konserwatywnej prawicy w Czechach jest dużo starszy niż potrzeba połączenia sił w walce z oligarchą. Próba sformułowania podstawowych założeń tego nurtu ma zatem sens.

Konserwatywny realizm

„Liberalny konserwatyzm“ z pewnością nie jest terminem powszechnie stosowanym w  Republice Czeskiej. Różni autorzy posługują się różną terminologią. Roman Joch mówi o „nowym konserwatyzmie“.^[12] Interesujące jest również pojęcie „konserwatywnego realizmu“, którym posługują się Petr Fiala i František Mikš w swojej książce z 2019 r., Konserwatyzm dziś: polityka, społeczeństwo i zdrowy rozsądek w wieku bezrozumu. Starają się w niej sformułować punkt wyjścia dla współczesnej czeskiej polityki konserwatywnej.

Ich podstawowe założenie głosi, że czeski konserwatyzm zawsze różnił się od polskiego czy węgierskiego. Ten pierwszy jest znacznie bardziej religijny, podczas gdy ten drugi jest bardziej zorientowany narodowo. Z kolei czeski konserwatyzm był silnie „burżuazyjny“, z czego wniosek, że także w praktyce politycznej powinien realizować się inaczej, niż u sąsiadów.

Jakie są zalety tego podejścia? Przede wszystkim, stoi ono mocno na ziemi. Jest raczej pragmatyczne i stara się brać społeczeństwo takim, jakie jest. Jednocześnie zakłada zdolność do kompromisu i tworzenia szerszej koalicji z innymi prawicowymi nurtami politycznymi.

Jak zatem może wyglądać w praktyce rozwiązanie konfliktu między konserwatywnym a (klasycznie) liberalnym podejściem do głosowania w kwestiach kulturowych? Pokazuje to na przykład kwestia głosowania nad legalizacją małżeństw osób tej samej płci. Posłowie ODS otrzymali w tej sprawie możliwość swobodnego głosowania zgodnie z własnymi przekonaniami etycznymi. Kilka osób wspiera tę inicjatywę, zdecydowana większość posłów ODS głosuje przeciwko niej. W praktyce kwestia ta nie powoduje żadnych rozłamów w partii.

Jakie są ewentualne słabości liberalnego konserwatyzmu? Niektórzy konserwatywni autorzy wskazują czasami, że jest on w stanie narzucić swoją agendę wyłącznie w kwestiach gospodarczych, podczas gdy okazuje się bezbronny wobec rosnącej w siłę postępowej lewicy w kwestiach aksjologicznych. Niestety, muszę do pewnego stopnia zgodzić się z tą krytyką. Andrej Duhan pisze: „Problem z konserwatystami polega na tym, że zasadniczo przejęli oni idee liberalne i w tej liberalno-konserwatywnej fuzji nie pozostało zbyt wiele z konserwatyzmu. Liberalny konserwatyzm stał się liberalizmem przybranym w konserwatywne piórka, i jeśli tylko dochodzi do konfliktu między liberalizmem a konserwatyzmem, to ten pierwszy zawsze ustepuje drugiemu.“^[13] Przed podobnym ryzykiem ostrzegają, z pozycji konserwatywnego realizmu, Petr Fiala i František: „Nie ma już dziś racji bytu przeciwna skrajność, czyli prostackie zredukowanie konserwatyzmu do kwestii ekonomicznych, do liberalizacji gospodarki i przywrócenia wolnego rynku, do czego doszło w naszym kraju po rewolucji listopadowej w latach 90. (choć oczywiście, rewolucja ta miała w sobie coś z konserwatywnej reakcji).“^[14]

Faktem jest, że w ostatnich dziesięcioleciach konserwatyści na Zachodzie zbyt często stawali po stronie wielkich korporacji. Dziś to małżeństwo z rozsądku nie ma już większego sensu. Wystarczy spojrzeć na obsesję korporacji na punkcie różnych ratingów ESG i ich wsparcie dla rozmaitych lewicowo-liberalnych programów. Z czymś podobnym mieliśmy już do czynienia w Czechach, gdzie niedawno przedstawiciele 66 dużych firm działających w tym kraju wezwali premiera Petra Fialę do poparcia „małżeństwa dla wszystkich“, jak często nazywa się małżeństwa osób tej samej płci.

Zbalansowanie poglądów gospodarczych (prawica w naturalny sposób przychylnie odnosi się do przedsiębiorców) i poglądów w kwestiach wartości stanowi zatem nowe wyzwanie dla czeskiego konserwatyzmu. Pewne jest jednak przynajmniej, że postawa „jestem konserwatystą, bo chcę niskich podatków i małego państwa“ nie wystarczy.

Wyzwanie narodowego konserwatyzmu

W ostatnim czasie w światowym konserwatyzmie pojawił się nurt określany mianem narodowego konserwatyzmu. Jego twarzą jest izraelsko-amerykański filozof polityczny Yoram Hazony, który opisał swoje poglądy w szczególności w dwóch książkach: The Virtue of Nationalism i Conservatism: a Rediscovery. Najprościej rzecz ujmując, nurt ten występuje przeciwko prawicowemu mainstreamowi ostatnich dziesięcioleci, a tym samym przeciw pojęciu liberalno-konserwatywnej prawicy.

Hazony wyraża pewną sympatię dla Williama F. Buckleya i jego wysiłków na rzecz syntezy odmiennych nurtów myślowych i stworzenia szerokiego ruchu konserwatywnego, ale jednocześnie krytykuje tę syntezę jako ideologicznie niespójną i w ostatecznym rozrachunku szkodliwą dla konserwatystów. Sojusz, który doprowadził do upadku Związku Radzieckiego i przyczynił się do wyzwolenia Europy Środkowej i Wschodniej, musiał się rozpaść, gdy tylko minęło komunistyczne zagrożenie. Liberałowie z prawej i lewej strony zatriumfowali, a konserwatywni politycy zostali zepchnięci na margines spektrum politycznego na Zachodzie na całe pokolenie, dopóki nie doszło do eskalacji wojen kulturowych w postaci sporów między konserwatystami społecznymi a postępową lewicą.

Można się zgodzić, że sojusz polityczny, który wyniósł Ronalda Reagana do władzy, był w jakimś stopniu niejednorodny. Ale czy ruch polityczny może kiedykolwiek zachować czystość ideologiczną? I jaka w rzeczywistości była alternatywa? Sojusz ten odniósł sukces w swoim najważniejszym boju, powstrzymując sowiecki komunizm. Osobiście uważam, że znaczenie tego „liberalno-konserwatywego“ sojuszu jest dziś największe od czasu upadku Związku Radzieckiego. Połączenie konserwatyzmu opartego na wartościach oraz liberalnego podejścia gospodarczego wydaje się niezbędne w obliczu coraz bardziej agresywnych ekscesów postępowej lewicy oraz nadmiernej rozbudowy państwa opiekuńczego. To, w połączeniu z twardą postawą wobec zagranicznych zagrożeń, takich jak Rosja i Chiny, może być właśnie tym, czego Zachód potrzebuje, by sprostać obecnym wyzwaniom.

Ale główny problem pojawia się tam, gdzie Hazony próbuje zarysować swoją wizję przyszłego kierunku konserwatywnej polityki. Jego wizja „demokracji konserwatywnej“ jest w najlepszym razie szkicem i to dość wymowne, jak mało uwagi poświęca się jej w książce. Hazony praktycznie pomija również kwestię tego, jak wizja ta miałaby zostać wprowadzona w życie. To właśnie jest, moim zdaniem, problem z całym „narodowym konserwatyzmem“. Pod wieloma względami jest on dobry w diagnozowaniu problemów, ale gdy przychodzi do szukania rozwiązań, napotyka na istotne ograniczenia.

Przykładem tego jest cykliczna już konferencja narodowych konserwatystów NatCon, która odbyła się w maju w Londynie (Hazony był jednym z prelegentów). W wydarzeniu wzięła udział m.in. (obecnie była) brytyjska ministra spraw wewnętrznych Suella Braverman, która jest odpowiedzialna za kwestię migracji – migracji, która jest na rekordowym poziomie i i dla której nie widać żadnego rozwiązania.

Innym problemem może być nacisk, jaki koncepcja Hazony‘ego kładzie na religię. Koncepcja anglo-amerykańskiego konserwatyzmu opartego na „protestanckim nacjonalizmie“ jest po prostu nierealistyczna. Poziom religijności zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Wielkiej Brytanii od dłuższego czasu spada, a „moralna większość“ prawdopodobnie nie jest już nawet większością. Doprowadziło to innego współczesnego amerykańskiego „narodowego konserwatystę“, Roda Drehera, do dość pesymistycznego wniosku, że konserwatywni chrześcijanie w Stanach Zjednoczonych powinni przyznać się do porażki i dokonać strategicznego odwrotu. Rozwiązaniem jest dla niego „opcja Benedykta“ (jak brzmi tytuł jego książki z 2017 r.)[15] i zbudowanie jakiejś formy „równoległej polis“. Niedawne decyzje Sądu Najwyższego USA pokazują, moim zdaniem niesłuszność, a przynajmniej przedwczesność, tych rozważań i możliwość zdobycia przewagi przez konserwatywne idee – jeśli tylko przejęte zostaną kluczowe instytucje. ^[16] Jeśli mówimy o warunkach panujących w Republice Czeskiej, możliwość oparcia się konserwatystów wyłącznie na religii jest całkowicie nieprawdopodobna.  

Jeśli bierzemy pod uwagę uwarunkowania obecnego systemu, jasne jest, że zwycięska koalicja wyborcza będzie musiała zostać zbudowana na innej podstawie niż sugeruje to Hazony. Narodowy konserwatyzm dodaje prawicowych liberałów do listy wrogów i nie oferuje możliwości pozyskania nowego elektoratu.

To jest wszak w polityce kluczem do sukcesu. Chodzi o zdolność do zbudowania większości wyborczej. Narodowi konserwatyści nie zrobili jeszcze zbyt wiele w tym zakresie - zarówno w skali globalnej, jak i w samych Czechach. Jednocześnie można stwierdzić, że w czeskim kontekście (czyli w sferze praktycznej polityki) nie pojawiła się do tej pory żadna znacząca krytyka liberalnego konserwatyzmu z pozycji narodowego konserwatyzmu. Wyjazdów Andreja Babiša na konferencję narodowych konserwatystów CPAC na Węgrzech nie można uznać za skłanianie się ku temu nurtowi przez część czeskiej sceny politycznej; Babiš wielokrotnie pokazywał, że jest technokratą zdolnym do bardzo szybkiej zmiany stanowiska politycznego, a do Orbána przyciąga go przede wszystkim jego pragmatyzm (w kwestiach wartości Babiš jest w zasadzie liberałem, popierając np. małżeństwa osób tej samej płci). Projekty polityczne takie jak Trikolora[17] poniosły porażkę i nie udało im się dostać do parlamentu.

Natomiast liberalno-konserwatywnej ODS udało się w 2021 r. zbudować projekt SPOLU, który zdołał wygrać wybory i utworzyć rząd. Po ośmiu latach rządów socjalistów i populistów jest w stanie - w trudnej sytuacji - rozwiązywać niektóre z długoterminowych strukturalnych problemów Republiki Czeskiej. Jednocześnie jednak cierpi z powodu rozdrobnienia (w skład rządu wchodzi aż pięć partii). Polityka jest jednak przede wszystkim sztuką tego, co możliwe, a utworzenie innej funkcjonującej koalicji w danej konstelacji byłoby niemożliwe.  

Co rzec tytułem podsumowania? Liberalny konserwatyzm z pewnością ma swoje problemy i nie jest ideologicznie jednolity. Z drugiej strony, okazuje się być koncepcją, którą można dobrze wykorzystać w praktyce i która pozwala elastycznie reagować na społeczne i polityczne zmiany. Wielokrotnie potwierdziła to czeska praktyka.

• < Prev
• Next >